Portal
Ngày khởi sự
Đến từ
Côngviệc / Sởthix
Dương lịch
Dụng cụ đo thời gian
Hiện tượng tự nhiên mang tính chu kỳ rõ ràng nhất sau ngày đêm, là con trăng. Cứ mỗi tháng mặt trăng đều đặn khuyết - tròn - khuyết rồi.. biến mất (đêm 30). Vì hiện tượng này lặp đi lặp lại gần như không thay đổi (khoảng 30 ngày) mà nó nhanh chóng được dùng làm lịch trong các phiên bản đầu tiên. Vậy là nhân loại đầu tiên dựa vào con trăng để chia thời gian theo từng tháng. Tại sao lịch âm không mang tính thực tiễn? Thế nhưng lịch không chỉ để đo lường thời gian mà còn là cái khung để gắn kết mọi sinh hoạt sống của con người nhưmùa màng trồng trọt, chăn nuôi.. Lịch âm dựa trên con trăng để chia ngày tháng, nhưng mùa vụ lại phụ thuộc vào vòng quay của trái đất quanh mặt trời, mà nay gọi là 1 năm. Vì 1 năm, trái đất được chia ra thành 4 mùa Xuân, Hạ, Thu, Đông theo sự thay đổi của thời tiết. Điều này có ý nghĩa rất lớn trong hoạt động sống xã hội loài người. Như mùa Đông lạnh lẽo, thực vật ôn đới rụng lá, nguồn thực phẩm cho gia súc không có: không thuận lợi về mặt chăn nuôi (tất nhiên là không thể trồng trọt được rồi). Vậy cuộc sống của sinh vật phụ thuộc chủ yếu vào mặt trời chứ không phải mặt trăng. (mà thời đó mặt trời và mặt trăng đều "xoay" quanh trái đất) Lịch tạo ra là để phục vụ cho đời sống của con người, do đó 1 năm lý tưởng phải bằng đúng thời gian 1 vòng quay của trái đất quanh mặt trời gói trọn 4 mùa xuân, hạ, thu đông, .. mà tiếc thay đó là 1 số vô cùng lẻ: 365,242199 ngày. Tiến trình dưới đây là lịch sử loài người để cố gắng tiến gần đến con số đó Lịch dương từ đâu ra?  Julius Caesar (49 TCN - 44 TCN) Dương lịch là lịch của người La mã bắt nguồn từ lịch âm (nhưng không phải lịch Trung quốc hiện nay). Lúc bấy giờ mỗi tháng trong lịch La Mã cổ chỉ có 29 hay 30 ngày.. mà tổng số 12 tháng thì chỉ có 354 ngày nên càng lúc lịch càng lệch xa với mùa màng thực tế, vốn theo đúng với 1 vòng quay của trái đất quanh mặt trời (khoảng 365 ngày). Để có thể ứng dụng được vào nông nghiệp, người La Mã lâu lâu phải thêm 1 tháng trong năm. Đến khoảng năm 46 trước Công nguyên, Hoàng Đế La Mã Julius César sửa lại lịch cho đủ 365 ngày, sát với chu kỳ xoay quanh mặt trời của trái đất, gọi là lịch Julius. Từ lúc này trở đi, mỗi tháng trong lịch Julius không còn lệ thuộc theo con trăng nữa. Lịch Julius cũng có 12 tháng, giữ nguyên tên trước đó là Ianuarius, Februarius, Martius, Aprilis, Maius, Iunius, Quintilis, Sextilis, September, October, November và December (theo ngôn ngữ La Mã cổ đại). Chỉ khác là chia làm 2 loại tháng xen kẻ nhau: tháng đủ và tháng thiếu
Vậy tổng số ngày của 12 tháng sẽ là 6 x 31 + 6 x 30 = 366 ngày Tại sao tháng 2 là tháng có số ngày ít nhất? Chắc là đến đây bạn sẽ hiểu tại sao số ngày trong tháng là 30 chứ không phải 1 con số nào khác (vì lúc đầu căn cứ vào 1 chu kỳ quay của mặt trăng). Nhưng mỗi năm trái đất quay quanh mặt trời chỉ khoảng 365 ngày thôi (chính xác là 365 ngày + 5h48'46'' = 365.2425 ngày) → Vậy phải bớt đi 1 ngày, bớt tháng nào đây?? La mã thời đó, các tử tù thường bị hành hình vào tháng 2, tháng 2 gọi là tháng đau buồn, nên người ta muốn nó ngắn lại → vậy trừ bớt 1 ngày ở Tháng 2 → Nên tháng 2 chỉ còn 29 ngày. Sau này, khi hoàng đế Julius băng hà, để tưởng nhớ, người La mã lấy tên ông đặt cho tháng 7 (Quintilis), là tháng sinh nhật ông, thành Julius. Augustus kế tục sau này, muốn được lưu truyền, ông lấy thêm 1 ngày của tháng 2 đắp cho tháng sinh nhật mình, là tháng 8 và đặt tên nó là August. Vì thế, mà tháng 2 lại chỉ còn lại 28 ngày, còn tháng 8 có 31 ngày (để thành tháng đủ, cho bằng tháng sinh nhật của Julius). Do hám danh, muốn tự đề cao mình mà lịch dương lúc bấy giờ có 3 tháng đủ liền nhau (tháng 7, 8, 9). Để giải quyết điều không ổn đó, Augustus lấy một ngày của tháng 9 đưa sang tháng 10, và lấy một ngày của tháng 11 đắp vô tháng 12. Vì thế dương lịch mà ta đang dùng có 7 tháng đủ mỗi tháng có 31 ngày là các tháng 1, 3, 5, 7, 8, 10, 12. Như vậy sự xộn lộn của lịch dương ngày nay có nguồn gốc từ lòng hẹp hòi của người xưa. Thực ra lịch sử lịch dương còn nhiều thay đổi, nhưng sau mỗi triều đại đều được trả về phiên bản trước đó, duy Augustus vẫn được giữ cho đến ngày nay là do công lao giúp đế chế La Mã hưng thịnh thời trị vì. Tại sao lại có năm nhuận ? Lịch Julian (theo tên của Julius Caesar) vẫn chưa hoàn hảo. Vì vẫn chưa giải quyết hết còn phần lẻ nên c ứ 128 năm sự sai biệt lên đến một ngày. Cho đến tháng 10 năm 1582, Giáo hoàng Gregory XIII phát hiện ra rằng loại lịch của người La Mã đang sử dụng đã bị chậm đi 10 ngày so với mùa màng. Do đó ông ta quyết định là ngày thứ 5 ngày 4/10/1582 sẽ là ngày cuối cùng của lịch La Mã và ngày sau đó sẽ bắt đầu lịch mới: Lịch Gregorian. Lý do nằm ở chu kỳ quay quanh mặt trời của trái đất. cứ mỗi 1 năm 365 ngày lại dư ra thêm khoảng 6h, chính xác là 5h48'46''. Nếu làm tròn là 6h thì cứ 4 năm cộng lại là được thêm 1 ngày. năm đó sẽ có 366 ngày, ngày thêm vào sẽ là ngày 29/2 của năm đó. Ai mà sinh vào ngày này thì 4 năm chỉ được 1 lần sinh nhật thôi..Tuy nhiên rắc rối vẫn còn ở những con số lẻ 6h - 5h48'46'', cho nên cứ sau khoảng 130 năm sẽ hụt mất 1 ngày, phải bỏ đi 3 ngày sau mỗi 400 năm Quy ước năm nhuận của lịch Gregorian không khác với lịch La Mã cổ đại chỉ có một thay đổi nhỏ là năm nào có 2 số tận cùng là 00 mà không chia hết cho 400 sẽ không phải là năm nhuận và ngược lại. Ví dụ năm 1900 không phải là năm nhuận và tháng 2 năm đó chỉ có 28 ngày. Để cho dể nhớ chúng ta có công thức như sau: Những năm chia hết cho 4 là năm nhuận (có ngày 29 Tháng Hai) Nhưng không tính những năm chẵn trăm (ví dụ năm 1900 hay 2100 chia hết cho 4 nhưng không có ngày 29 Tháng Hai) Nhưng lại tính những năm chẵn trăm chia hết cho 400 (ví dụ năm 2000 chia hết cho 400, nên năm 2000 có ngày 29 Tháng Hai)  Stonehenge (Wiltshire, England) được giả thuyết là di tích về 1 đài thiên văn cổ Âm lịch Mặt trăng quay xung quanh trái đất và thay đổi từ lúc bắt đầu tuần trăng mới (new moon) đến trăng rằm, tròn, rồi khuyết dần cho đến mất hẳn để lại bắt đầu tuần trăng mới kế tiếp. Sự chuyển vần theo một chu kỳ gần như nhất định của mặt trăng rất dễ nhận thấy nên từ xưa, người ta đã bắt đầu làm lịch dựa theo chu kỳ của mặt trăng. Người Trung Hoa đã dùng chữ Nguyệt nghĩa là mặt trăng để chỉ tên tháng. Chữ Month trong tiếng Anh cũng do chữ Moon mà ra (Pogge, Astronomy 161, 07 tháng 1, 2001). Lịch dựa trên chu kỳ tuần hoàn của mặt trăng, ta gọi theo Trung hoa là âm lịch. Âm lịch nhuận Theo truyền thuyết vua Hoàng đế của Trung hoa đã lập nên âm lịch từ thế kỷ 26 trước Công nguyên, tức hơn 4600 năm rồi. Năm âm lịch thường có 12 tháng, mỗi tháng có 29 (tháng thiếu) hay 30 (tháng đủ) ngày. Như thế một năm âm lịch thường, có từ 353 đến 355 ngày. Trái đất quay quanh mặt trời và quay trọn một vòng trong 365 ngày (đúng ra là 365, 242199 ngày, là một năm thiên văn, astronomic year). Tùy theo vị trí tương ứng giữa trái đất và mặt trời mà sinh ra mùa màng trên trái đất. Ðể mùa màng vẫn xảy ra đúng với ngày tháng âm lịch, nên cứ hai hoặc ba năm lại có năm nhuận. Thường thì trong 19 năm sẽ có 7 năm nhuận. Năm nhuận có 13 tháng, có hai tháng trùng tên, tháng thứ nhì là tháng nhuận. Tùy theo tháng nhuận, năm nhuận có từ 382 đến 385 ngày. Lịch Việt Nam và Trung Quốc Lịch Việt nam, mỗi năm có 12 tháng, tháng đủ có 30 ngày, tháng thiếu, 29 ngày. Tháng đầu năm là tháng giêng và tháng cuối năm là tháng chạp không bao giờ được lấy làm tháng nhuận. Ngày đầu năm, ngày mùng một Tết, là ngày đầu tuần trăng thứ nhì sau ngày tiết Ðông chí (Winter solstice, thường xem như là ngày mà đêm dài nhất trong năm). Tùy theo tuần trăng ở ngày Ðông chí mà ngày đầu năm sẽ đến trong khoảng 30 đến 59 ngày sau ngày đó. Do đó ngày mùng một Tết chỉ có thể nằm trong khoảng 20 tháng 1 đến 21 tháng 2 dương lịch. Tháng âm lịch thường đi sau tháng dương lịch một hay hai thứ, như tháng ba âm lịch ứng với tháng tư hoặc tháng năm dương lịch. Năm âm lịch không tính theo số mà dùng tên ghép gồm hai chữ. Chữ đầu là một trong 10 thiên can (Giáp, Ất, Bính, Ðinh, Mậu, Kỷ, Canh, Tân, Nhâm và Quý). Chữ thứ nhì là một trong 12 địa chi (Tý, Sửu, Dần, Mão hay Mẹo, Thìn, Tỵ, Ngọ, Mùi, Thân, Dậu, Tuất và Hợi). Mười hai địa chi là tên 12 con vật. Âm lịch Việt nam khác âm lịch Trung quốc ở chỗ năm Sữu thì theo lịch Việt nam là năm con trâu, còn Trung quốc là con bò, còn năm Mão hay Mẹo ở Việt nam là năm con mèo, thì trong lịch Trung quốc lại là năm con thỏ. Vì bội số chung của 10 (thiên can) và 12 (địa chi) là 60, nên cứ 60 năm, tên các năm lại được lập đúng trở lại. Và cũng vì thế mà mỗi can chỉ đi chung với sáu năm trong 12 địa chi, hay mỗi năm theo địa chi chỉ có thể đi chung với 5 can mà thôi. Thí dụ như can Giáp chỉ đi chung với các năm Tý, Dần, Thìn, Ngọ, Thân và Tuất, còn can Ất chỉ đi chung với các năm Sữu, Mão, Tỵ, Mùi, Dậu và Hợi. Lịch Nhật Bản Ngoài Việt nam và Trung quốc còn có Nhật bản cũng dùng âm lịch như trên. Người Nhật gọi tiết là ki. Xuân phân theo tiếng Nhật là Shunbun, Hạ chí là Geshi, Thu phân là Shuubun và Ðông chí là Touji. Tên tháng trong lịch Nhật lúc đầu không theo cách đếm số mà theo mùa màng hay công việc đồng áng. Tháng giêng là MuTsuki có nghĩa là mùa xuân thái hòa, tháng ba là Yayohi, có nghĩa là cỏ mọc xanh rì, tháng sáu là Mina Tzuki, tháng tưới nước (đưa nước vào ruộng), tháng 8 là Ha Tzuki, tức là tháng của lá cây. Ðặc biệt là tháng 10 được gọi là tháng của các vị thần, KaNa Tzuki vì theo truyền thuyết các thần về họp mặt tại đền Izumo trong phủ Shimane. Vì vậy người ta vẫn coi tháng 10 là tháng không có thần thánh bảo hộ ở các phủ khác. Tháng âm lịch có ba tuần, theo con trăng: thượng tuần, trung tuần và hạ tuần. Riêng âm lịch Nhật chia tuần lễ theo bảy ngày từ năm 807. Năm 806 nhà sư Koubou Daishi cho biết là không thể tính chính xác ngày xấu, ngày tốt trong lịch Nhật vì không biết được ngày bí mật, tiếng Nhật là Mitsubi. Thật ra Mitsubi do chữ Mitsu, âm từ tiếng thổ âm Samarkand mee-ruu là Sunday. Từ đó lịch Nhật bản áp dụng tuần lễ bảy ngày theo tên Mặt trời và tên sáu hành tinh (planets) trong Thái dương hệ. Trong hồi ký viết năm 1007, Michinaga Fujiwara đã ghi lại ngày 23 tháng 9 là ngày thứ ba (Kayoubi), ngày của Hỏa tinh. Cho đến nay, người Nhật bản, người Trung quốc, và người Việt nam đều dựa vào âm lịch để giải quyết các việc quan trọng trong đời sống, và âm lịch đã thật sự có một ảnh hưởng sâu đậm trong ba nước này. Tham khảo từ bài Điều thú vị về Lịch ! http://ftuforum.net/forums/showthread.php?t=5834 gockienthuc@google.com Xem file PDF từ khoa2 DHNNTD tại http://cntyk2.free.fr/doc/TimHieu/Am%20va%20duong%20lich.pdf |
